Ponza taşı (ya da pomza taşı), volkanik bir kayaç türüdür.1
Türkçede pomza taşı, sünger taşı, köpüktaşı, topuk taşı, hışırtaşı, nasırtaşı, küvek gibi adlarla bilinir. İngilizcede iri taneli olanlara “pumiz”, ince taneli olanlara da “pumicite”1 denir.
Ponza volkanik kökenli silikat esaslı camsı bir özelliğe ve gözenekli bir yapıya sahip olan hafif yapı elemandır. Genelde açık renkli olup beyazdan, kreme, mavi, griye kadar değişen renklerde olur, ancak yeşil, kahverengi ve siyah da olabilir.
Suyu emen bir özelliği olan ponza taşı, oldukça hafiftir. Yeryüzünde en yaygın olarak bulunan ve kullanılan türü asidik ponzadır. Bu tür beyaz, kirli renkte olanıdır. Oluşum esnasında ani soğuma ve gazların bünyeyi ani olarak terketmesi sonucu oldukça gözenekli bir yapı kazanmıştır. Gözenekler birbirleri ile bağlantılı değildir.
Asidik ve bazik karakterli volkanik faaliyetler sonucu oluşan; gözenekli bünyesinde kristal suyu olmayan, genellikle riyolit kompozisyonu içeren kayaç. Asidik ponza; beyaz, kirli beyaz renkte olup,daha yaygın olarak bulunur ve yoğunluğu 0,5-1 gr/cm³ arasında değişir. Bazik ponza ise yabancıların “Scoria” dedikleri, Türkçede ise bazaltik ponza olarak bilinen kahverengi, siyahımsı renkte ponza türü olup, özgül ağırlığı 1-2 gr/cm³ dür.
Ponza madeninin ilk olarak antik Yunan zamanında kullanıldığı tahmin ediliyor. MÖ 1. yüzyılda Vitruvio’ya ait mimari özette ponza taşından bahsedilmektedir. Vitruvio yığınları sudan hafif bu nedenle de yüzücü olarak tanımlar. Ayrıca suyu emmediğini ve hijyenik olduğunu da belirtir. Eski Romalılar zamanında ponza taşı çoğunlukla termal banyoların ve tapınakların yapımında kullanılmıştır. Bu eserlerin bazıları halen görülebilir. Bu dönemlere ait en belirgin örnekler Roma Pantheonu ve İstanbul’daki Ayasofya Kilisesi’dir. Almanya’da ise 1800'lü yıllarda Rhinenland şehrinde kullanılmaya başlanmıştır. Avrupa genelinde ise ponza taşına ilgi gösterilmemiştir. ABD de ise ponza taşının yapı malzemesi olarak kullanılması 18. yüzyılın ortalarında California’da başlamıştır. Son 30 yıl içerisinde ise teknolojinin gelişmesi ve çevre bilincinin artması ponza taşının kullanımını yaygınlaştırmıştır. Türkiye’de üretimine ilk olarak 1988 yılılnda başlandı.2 Ponza taşı, Türkiye’de ağırlıkla Kayseri ayrıca da Bitlis, Nevşehir, Van, Kars, Ağrı,Ankara ve Sivas civarında bulunmaktadır.
Dünya kabuğunun derinliklerinde, bazaltın kısmi erimesiyle oluşan magma cepleri bulunmaktadır. Çok yüksek basınçta bu magma normal koşullarda sıvı ya da gaz olabilecek tüm maddeleri emer. (H2O, CO2, F) Zaman içerisinde, bu magma cepleri üzerindeki basınç, yer hareketlerinin etkisiyle azalır. Yer hareketleri meydana geldiğinde, volkanik bir patlama başlar ve bu gazlar magmanın içinden püskürür. Gazların serbest kalmasıyla magmanın yapışkanlığı çok hızlı şekilde artar ve katılaştırma ısısı yükselir. Böylece magma köpürür, parçalara ayrılır ve ponza taşı diye bildigimiz maddeyi oluşturur. Bu madde kraterden havaya çok büyük bir gaz patlamasıyla atılır ve çevreye dağılır. ponza, çok ani soğumasından dolayı kristalize olmaya zaman bulamamış kaya tütüdür. Katılaştığında içinde çözülen buhar aniden salınır ve püskürerek gözenekli yapıyı oluşturur. Bu şartlar oluştuğunda her tür lav, ponza haline gelebilir.
Ponza belirli koşullar altında volkanların patlamasıyla meydana gelir, bu nedenle volkanik olarak aktif olan her bölgede bulunur. 2011 yılında İtalya ve Türkiye sırasıyla 4 ve 3 milyon ton ponza madeni üretimine öncülük etmiştir. Bir milyonu aşan diğer üreticiler: Yunanistan, İran, Şili ve Suriye. Ponza üretimi 2011 yılında 17 milyon ton olarak tahmin edilmiştir. Ponza madeninin Türkiye’de üretimine ilk olarak 1988 yılında başlamıştır. Ponza taşı, Türkiye’de çoğunlukla Kayseri, Bitlis, Nevşehir, Van, Kars, Ağrı, Ankara ve Sivas dolaylarında bulunuyor.
Afganistan, Endonezya, Japonya, Suriye, İran ve Doğu Rusya dahil olmak üzere Asya ülkelerinde büyük ponza rezervleri bulunur. Rusyanın doğusunda yer alan Kamçatka yarımadasında önemli miktarda ponza bulunmaktadır. Krakatoa yanardağında 1883’teki patlama sonucu çok fazla ponza taşı meydana gelmiştir.
İtalya, Türkiye, Yunanistan, İzlanda ve Almanya Avrupa’nın en büyük ponza üreticisidir. İtalya’nın Aeolian adalarında ponza taşının büyük kısımı bulunur.
Ponza Kuzey Amerika’nın Karayıp Adalarında, ABD’de Nevada, Oregon, İdaho, Arizona, California ve New Mexico bölğelerinde bulunur. 2011 yılında ABD’de ponza üretimi 380 bin ton olarak tahmin edildi.
Şili, dünyanın önde gelen ponza üreticilerinden biridir. 2011’deki Arjantin ve Şilide yer alan Puyehue-Cordon Caulle, Andres yanardağında patlama sonucu yüzeyleri ve gölleri kül ve ponza taşıyla kaplayarak bölgede hasara yol açmıştır.
Afrika’nın Kenya, Etiyopya ve Tanzanya bölğelerinde ponza yatakları bulunur.
Havre Seamount yanardağı Temmuz 2012’de patlama sonucu ponza taşları meydana gelmiştir. Bu ponza taşları Yeni Zelanda’nın kuzey-batı kıyısında ve Polinezya adalarında birikmiştir.
Ponza, başta Almanya, İtalya, İsveç, ABD, Japonya gibi ülkeler olmak üzere dünyanın pek çok ülkesinde, daha çok ses ve ısı izolasyonu sağlamak amacıyla kullanılır. Ponzanın fazla gözenekliliği, ısı ve ses geçirgenliğini düşürür ve bu özelliği inşaat sektöründe kullanımını sağlar. Türkiye’de üretilen ponzanın %90 kadarı inşaat sektöründe tüketilir. Ponzanın ikinci büyük kullanım alanı abrazif (aşındırıcı) sanayiidir. Oldukça hafif aşındırıcı olarak sınıflandırılan ponza gerek doğal, gerek yapay madeni eşyaları ve yumuşak metalleri (gümüş gibi) cilalamakta kullanılır. Tekstil sanayiinde kullanılan ponzanın kimyevi ve fiziki özellikleri büyük önem taşır ve bu özellikler ancak derinlik ponzalarında bulunur.
Ponza 2000 yılı aşkın süredir tıbbı endüstride kullanılmaktadır. Eski Çin tıbbı, öğütülmüş ponza taşını kullanmıştır. Batı tıbbı, 18. yüzyılından başlayarak, ponza tozunu diğer maddeler ile karıştırarak deri tedavisinde kullanmışlar. Yaklaşık 1680’de bir İngiliz doğa bilimcisi ponza tozunu kullanandığını belirtmiştir.
Ponza, binlerce yıldır kişisel bakımda bir malzeme olarak kullanılmaktadır. Cilt temizliğinde de kullanılır. Antik Roma’da dişleri beyazlatmak için toz halinde ponza kullanılmıştır. Antik Çin’de tırnak bakımı için kullanılmış. Günümüzde ponza taşları pedikür işlemi sırasında güzellik salonlarında, ayğın altındaki kuru cildi çıkarmakta sıkça kullanılır. İnce öğütülmüş Ponza taşı bazı diş macunlarında dişin beyaz görünüm kazanması için kullanılır. Bahçelik bitkilerin kökleri, karbondioksit ve oksijenin yüzeye sürekli taşınmasını gerektirir. Ponza, gözenekli özellikleri nedeniyle toprak kalitesini artırır, su ve gazlar gözeneklerden kolayca taşınabilir ve besinler deliliklerde saklanabilir. Ponza Kaya parçaları inorganiktir, bu nedenle ayrışma meydana gelmez. Bu inorganik kayaların bir başka avantajı, mantarları ve böcekleri çekmemesi ve barındırmamasıdır. Bahçecilikte drenaj çok önemlidir, ponza toprak işleminde önemlidir. Ponza kullanımı aynı zamanda kaktüsler ve sulu meyveler gibi bitkilerin yetiştirilmesi için ideal koşullar yaratır, çünkü kumlu topraklarda su tutulmasını arttırır, gazların ve suyun daha fazla taşınmasını sağlamak için killi toprakların yoğunluğunu azaltır. 2011 yılında, ABD’de ponzanın %16’sı bahçecilik amaçlı kullanılmıştır.
Ponza beton yapımında yaygın olarak kullanılır. Pozzolan adlı ponzanın ince taneli bir versiyonu çimento ile karıştırılarak kullanılır. Pürüzsüz bir beton oluşturmak için kireç ile karıştırılır. Bu beton fomu Roma zamanlarına kadar kullanılmıştır. Ponza, betonda çimentolu bir malzeme olabilir. Araştırmacılar %50’ye kadar ponza tozu ile yapılan betonun dayanıklığı önemli ölçüde artırabileceğini, ancak sera gazı emisyonlarını ve fosil yakıt tüketimini azaltabileceğini göstermiştir.
Orijinal kaynak: ponza taşı. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Gençlik Haber Sitesi {{!}} On5yirmi5.Com | erişimtarihi = 2 Mart 2021 | dil = Türkçe | arşivengelli = evet | arşiv-url = https://web.archive.org/web/20210331165017/https://on5yirmi5.com/yasam/cevre/pomza-nedir-pomza-madeni-nedir/ | arşiv-tarihi = 31 Mart 2021 | ölüurl = hayır }} ↩
Ne Demek sitesindeki bilgiler kullanıcılar vasıtasıyla veya otomatik oluşturulmuştur. Buradaki bilgilerin doğru olduğu garanti edilmez. Düzeltilmesi gereken bilgi olduğunu düşünüyorsanız bizimle iletişime geçiniz. Her türlü görüş, destek ve önerileriniz için iletisim@nedemek.page